Quantum computing: Tính toán lượng tử làm việc như thế nào? Tại sao nó quan trọng?

Tính toán lượng tử làm việc như thế nào

và tại sao nó quan trọng?

            Máy tính đã làm thay đổi hoàn toàn xã hội của chúng ta. Ngay sau khi Chiến Tranh Thế Giới II kết thúc, các nhà khoa học đã sử dụng máy tính để giải quyết tất cả các loại vấn đề. Quá trình này diễn ra nhanh chóng tới mức không tưởng. Vào những năm 1970, máy tính dùng ở nhà ra đời.

            Tuy nhiên, bất chấp quá trình đó, vẫn còn những bài toán thực sự rất khó khăn. Dù các máy tính có giỏi đến đâu đi chăng nữa, những thách thức khi nhân các số lớn hoặc tối ưu hóa đường đi nhanh nhất vẫn còn đầy gian nan.

            Nhưng các bit không phải là cách duy nhất để tính toán. Cơ học lượng tử - những qui luật thống trị thế giới các hạt nguyên tử và phân tử - cũng có thể được sử dụng để tính toán. Và các tính toán đó được thực hiện theo một cách thức hoàn toàn khác biệt.

            Hy vọng một ngày nào đó các “máy tính lượng tử” (quantum computer) này có khả năng giải quyết những bài toán khó. Nhưng các máy tính lượng tử thực sự là gì, và chúng làm việc như thế nào?

            Nhìn chi tiết vào bên dưới lớp vỏ của một chiếc máy tính lượng tử để khám phá lý do tại sao các nhà nghiên cứu lại đặt nhiều kỳ vọng rằng những máy tính này sẽ rất mạnh – không phải kiểu mạnh như bộ vi xử lý thế hệ mới của Intel. Không, một chiếc máy tính lượng tử thực sự có khả năng thay đổi thế giới. Các công ty như D-Wave, IBM, và Google, cùng với các phòng nghiên cứu trên khắp thế giới, đang cùng chạy đua nhằm tạo ra những chiếc máy tính lượng tử thực sự đầu tiên.

            Điều gì khiến chiếc máy tính lượng tử trở nên khác biệt?

            Để minh họa sự khác nhau giữa tính toán lượng tử và tính toán truyền thống, Daniel Lidar – giáo sư chuyên ngành hóa học lý thuyết cơ bản của Đại Học Nam California – đã sử dụng mô hình tương tự sau (mà tôi đã sửa lại).

           

Hãy tưởng tượng rằng mình đang tìm một quả bóng màu đen trong một cái hộp đầy bóng màu trắng, và bạn không thể nhìn vào bên trong hộp. Để tìm quả bóng đen, bạn mò mẫm bắt được một quả bóng, kiểm tra màu sắc, nếu nó không phải màu đen thì ném đi. Bạn có thể vớ được quả bóng màu đen ngay lần thử đầu tiên, hoặc có thể ở tận lần cuối cùng.

            Kết quả khả thi nhất: bạn phá tan cái hộp trong thất vọng.

           

Nào, giờ hãy chuyển sang thuật toán lượng tử. Bàn tay lượng tử của bạn đưa vào cái hộp, nhưng không tóm lấy quả bóng nào. Thay vào đó, những bàn tay này nắm giữ xác suất tóm được một quả bóng – bao gồm cả quả bóng đen. Nếu cái hộp có 10 quả bóng, bàn tay lượng tử sẽ giữ 10 xác suất như nhau.

            Tiếp theo, bạn chạy một thuật toán lượng tử nhằm làm tăng khả năng quả bóng tóm được là màu đen. Sau đó, bạn kiểm tra bàn tay: Thật thất vọng, quả bóng lại màu trắng. Bạn quay trở lại trong hộp. Nhưng lần này, các xác suất không còn như nhau: xác suất tìm thấy quả bóng màu đen giờ đã cao hơn các quả bóng khác.

            Nó cũng giống như việc ném đi quả bóng màu trắng mà bạn tìm được lúc trước. Hành động này xảy ra đều đặn mỗi lần, vì thế khả năng tìm thấy quả bóng màu đen sẽ tăng lên rất nhanh. Chìa khóa cho cách các xác suất thay đổi nằm ở các trạng thái lượng tử - hay trong tính toán gọi là “qubit”  - được vận hành như thế nào.

           

            Các trạng thái chồng chất của lượng tử

            Chúng ta hãy cùng mổ xẻ câu chuyện cái hộp bóng ở trên để xem cách nó hoạt động ra sao.

            Bàn tay lượng tử đưa vào trong hộp và nắm giữ các xác suất. Trong tính toán truyền thống, thông tin được lưu trong các bit có giá trị xác định rõ ràng. Một bit chỉ có thể là 1 hoặc 0. Hơn nữa việc kiểm tra giá trị của một bit không làm thay đổi nó.

            Nhưng qubit không trực tiếp biểu diễn giá trị của bit; nó nắm giữ xác suất mà qubit là 1 hoặc 0. Điều này gọi là một “trạng thái chồng chất lượng tử - quantum superposition state”.

            Tuy nhiên khi chúng ta kiểm tra giá trị của qubit, chúng ta sẽ không nhận được xác suất này. Phép đo sẽ phát hiện ra đó là 1 hay 0 – lựa chọn xác định ngẫu nhiên từ các xác suất chồng chất. Làm phép đo sẽ đặt giá trị cho qubit. Nếu chúng ta đo qubit và nhận được giá trị 1, kiểm tra lại cũng sẽ vẫn cho kết quả là 1.

            Khi chúng ta cho tay vào trong hộp, chúng ta thực ra đang lấy ra một tập các qubit – đủ để đại diện cho toàn bộ số bóng. Các qubit được đặt vào một trạng thái chồng chất, nắm giữ các xác suất tìm thấy mỗi một quả bóng. Vì việc tìm kiếm này hoàn toàn ngẫu nhiên, mỗi quả bóng được biểu diễn bằng một xác suất tương đương nhau.

            Giờ chúng ta chạy một giải thuật làm tăng xác suất tìm thấy quả bóng đen.

            Bạn có thể hỏi: làm sao có thể tăng xác suất khi nó không hề bị lộ ra? Câu trả lời nằm ở cách một qubit nắm giữ các xác suất. Một xác suất được biểu diễn bởi một số từ 0 đến 1. Nhưng qubit nắm giữ các biên độ xác suất, nên nó có thể âm hoặc dương.

            Lidar nói: “Đó chính là sự khác nhau thực sự. Không có định nghĩa về xác suất âm [trong vật lý cổ điển], nó vô nghĩa… Nhưng trong lượng tử, chúng ta có thể có biên độ [xác suất] âm hủy được các biên độ [xác suất] dương. Chính nhờ thông qua các hoạt động nhiễu loạn của chúng mà chúng ta có thể bắt đầu hiểu được tính toán lượng tử có lợi thế ra sao.”

            Hai điểm chính bị che dấu đi trong lời trích dẫn trên. Khi biên độ âm gặp biên độ dương, kết quả tổng hợp sẽ gần 0 hơn, do đó xác suất của đầu ra cụ thể này sẽ giảm xuống; nếu hai biên độ dương gặp nhau, khả năng là đầu ra sẽ tăng lên. Như vậy, chúng ta có thể thao tác với xác suất của một đầu ra cụ thể mà không cần đo qubit. (Nhớ rằng, thực hiện một phép đo sẽ phá hủy trạng thái chồng chất.)

            Quan trọng hơn, qubit có thể được tạo ra để tự thực hiện điều này. Khi chúng ta nói một biên độ dương gặp một biên độ âm, các biên độ này có thể đến từ cùng một qubit. Và nếu điều đó không khiến bạn bận tâm hay kêu ca chút xíu thì chả sao cả.

            Kết quả là, máy tính lượng tử có thể nhanh chóng giảm xác suất đạt được kết quả không chính xác và tăng vận may nhận được kết quả đúng. Đây chính là mánh khôn lanh mà một máy tính lượng tử sử dụng để gia tăng xác suất tìm thấy quả bóng đúng.

            Qui trình “dễ lỗi”

            Để thực hiện tính toán, trạng thái chồng chất của nhiều qubit bị sửa lại. Giữa các sửa đổi định trước, môi trường cũng thay đổi trạng thái chồng chất. Nhiễu này là kẻ thù của tính toán lượng tử, phá hủy các trạng thái chồng chất gần như nhanh bằng lúc chúng ta tạo ra chúng.

            Kết quả là qubit không đáng tin và dễ sinh lỗi. Và những lỗi này phải được phát hiện và sửa chữa.

            Điều đó không phải là quan trọng. Lidar nói: “Chúng ta cần sử dụng một cấp độ dự phòng cao để đảm bảo tính toán lượng tử có thể vận hành đúng. Nếu vậy thì, những cái này khó mà hiểu được nếu mã hóa phải không? Phải, đây là vấn đề hoàn toàn nghiêm túc, nó có thể là hệ số của 1000 hay 1000000.”

            Nói cách khác, mỗi bit thông tin được mã hóa thành một tập qubit nhỏ thay vì một qubit đơn lẻ.

            Xây dựng một máy tính lượng tử như thế nào?

            Có vài hướng căn bản để xây dựng một máy tính lượng tử. Hướng phổ biến nhất giống như cách chúng ta xây dựng các máy tính ngày nay, gọi là mô hình mạch điện toán lượng tử.

            Mỗi chương trình chia nhỏ thành một chuỗi các phép toán logic cụ thể, phần lớn sửa đổi các biên độ xác suất của một qubit, phụ thuộc vào biên độ xác suất của qubit thứ hai. Máy tính lượng tử dùng bảng mạch dựa trên một tập qubit khởi đầu và thực hiện mỗi phép toán trong chương trình một cách tuần tự. Sau khi chạy chương trình, các trạng thái qubit được đọc để thu được câu trả lời.

            IBM xây dựng các máy tính lượng tử theo dạng này, và bạn thậm chí còn có thể chơi với chúng. Cũng chẳng có gì chắc chắn liệu máy của IBM hay bất kỳ mô hình bảng mạch nào khác sẽ thành chuẩn mực hay không. Tăng số lượng qubit và kéo dài vòng đời tới một con số hữu ích là một nhiệm vụ không hề dễ dàng.

            Các công ty khác, như D-Wave và Google, cũng có ưu điểm riêng. Hướng đi của họ hoàn toàn khác với hướng của IBM và hầu hết các phòng nghiên cứu. Hướng phổ biến nhất để xây dựng một máy tính lượng tử là gắn chặt với các ý tưởng từ máy tính bình thường: các cổng logic thực hiện các phép toán tuần tự. Nhưng cũng có khả năng làm các máy tính này hoạt động mà không cần các phép toán logic trực tiếp.

           

Khác biệt giữa hai hướng đi rất sâu sắc. Trong máy tính sử dụng logic tuyến tính, nền tảng vật lý của máy tính tương đối đơn giản, nhưng chuỗi phép toán (hay chương trình) có thể rất dài và phức tạp. Khi bỏ qua logic tuyến tính, chương trình trở nên rất đơn giản – thực tế, hầu như không còn khái niệm lập trình – nhưng nền tảng vật lý lại trở nên rất thách thức, vì mọi qubit đều phải được kết nối với tất cả các qubit khác.

            D-Wave, một công ty khởi nghiệp từ Canada, đã đưa ra một dạng hạn chế của tính toán lượng tử cho vài tình huống, nhưng tại một thời điểm, các bộ vi xử lý của nó vẫn quá nhỏ để giải quyết các bài toán thực tế. Nền tảng bộ vi xử lý D-Wave không kết nối toàn bộ qubit với nhau. Kết quả là, nó chỉ có thể được sử dụng để giải quyết vài dạng bài toán nhất định.

            Với các bài toán phức tạp, từ hiệu năng máy tính, không thể biết được đó là máy tính lượng tử hay không. Trong trường hợp này, một máy tính truyền thống cực hiệu quả cũng có thể thay thế được. Google và Lidar (người không làm việc cho Google) đều đang sử dụng hướng đi tương tự D-Wave; tuy nhiên sự khác biệt là, họ nhắm vào việc điều khiển cách các qubit tác động lẫn nhau. Từ đó, họ hy vọng sẽ chứng minh được hướng đi đó sẽ dẫn tới một máy tính lượng tử.

            Bài toán tìm kiếm giải pháp lượng tử

            Hầu hết mọi người, nếu họ nhận thức được về máy tính lượng tử, sẽ gắn nó với bẻ khóa. Mã hóa thời hiện đại phụ thuộc thực tế rằng, cực kỳ khó tìm ra các hệ số chính của một số lượng các số vô cùng lớn.

            Một máy tính lượng tử thực sự sẽ gần như đặt dấu chấm hết cho điều này. Nhưng có các ứng dụng ít lỗi hơn.

            Ứng dụng thú vị nhất đang được phát triển là dùng máy tính lượng tử giải quyết các bài toán cơ lượng tử. Đây chính là ứng dụng có khả năng sẽ thay đổi thế giới.

            Cơ lượng tử mô tả các thuộc tính của các vật liệu, từ cotton trong vải vóc quần áo của bạn tới quang hợp của cây xanh. Thậm chí với cả các máy tính truyền thống mạnh nhất, chúng cũng hoàn toàn không thể tính toán được các thuộc tính của bất kỳ phân tử nào chứa nhiều hơn 30 nguyên tử. Thay vào đó, chúng ta lấy bản ngắn gọn mà chúng thường chẳng phải lúc nào cũng làm việc ngon lành.

            Máy tính lượng tử có thể cực kỳ chính xác, vì vậy chúng ta có thể tin tưởng hơn vào các tính toán kiểu này. Các nhà khoa học có thể tưởng tượng ra nhiều thuộc tính kỳ lạ hơn, chẳng hạn như các vật chất làm mát khi tiếp xúc với ánh sáng mặt trời, rồi sau đó sử dụng máy tính lượng tử xác định cấu trúc yêu cầu. Các thuộc tính kỳ dị thực sự bất khả thi có thể được loại bỏ nhanh hơn rất nhiều.

            Chúng ta đang gần đến mức nào?

            Các máy tính lượng tử xuất hiện dưới dạng lý thuyết được trình diễn đầu tiên vào những năm 1990. Các bí mật của bạn vì thế vẫn an toàn, và bạn sẽ không thấy máy tính lượng tử làm những điều bất chính với tài khoản ngân hàng của mình. Các nhà nghiên cứu như Lidar chưa kỳ vọng một máy tính lượng tử thực sự trong thực tế vào thời điểm cụ thể nào.

            Lidar nói rằng, với 100 qubit trong một thế giới không cần sửa lỗi lượng tử “Chúng ta có khả năng bắt đầu tiến hành mô phỏng các hệ thống lượng tử sử dụng các máy tính lượng tử trong phạm vi nhất định mà vẫn vượt trội những máy tính truyền thống mạnh nhất.”

            Nhưng các nhà nghiên cứu cũng có một mục tiêu, gọi là siêu lượng tử (quantum supremacy). Bỏ qua tên gọi rất hùng vĩ của nó, thực chất, siêu lượng tử chỉ cho thấy rằng, bất kỳ bài toán nào vượt quá khả năng của một máy tính truyền thống, thậm chí không có giá trị thực dụng, vẫn có thể giải quyết được trong một máy tính lượng tử.

            Mô phỏng các máy tính lượng tử có thể thực hiện được như tiên đoán là một bước quan trọng, nhưng không ai có thể chắc chắn tuyệt đối là nó có thể thành hiện thực. Chỉ khi chúng ta thực sự tin rằng các máy tính lượng tử của tương lai có thể cho ra các kết quả như hứa hẹn.

            Lidar hy vọng nhìn thấy một máy tính có khả năng thành siêu lượng tử trong 12 tháng tới. Cụ thể hơn, Google dường như đang nhắm tới xây dựng thành công siêu lượng tử càng nhanh càng tốt, còn IBM cũng đang theo đuổi một hướng đi thận trọng hơn.

            Sau cùng, một tương lai mù mờ nhưng thú vị đang chờ đợi chúng ta.

            Chris Lee

           

Môi trường góp phần đáng kể trong thành công hay thất bại của chúng ta

Động lực bị đánh giá quá cao.

Nhưng môi trường lại thường gây ra nhiều vấn đề hơn.

Người ta thường có xu hướng đổ lỗi cho thất bại là do thiếu ý chí, không đủ tài, chưa cống hiến hết mình cho thành công bằng cách làm việc chăm chỉ, nỗ lực và bền bỉ.

Tất nhiên, những cái đó đều góp phần ảnh hưởng. Tuy nhiên, thú vị hơn, nếu bạn kiểm tra cách thức hành vi con người được định hình theo thời gian ra sao, hẳn bạn sẽ khám phá ra động lực (và thậm chí cả tài năng) thường được đánh giá quá cao. Trong nhiều trường hợp, môi trường mới là yếu tố gây ra nhiều chuyện hơn.

Hãy để tôi chia sẻ một ví dụ đã từng khiến tôi kinh ngạc khi lần đầu tiên biết tới nó.

Khuôn mẫu của Hành vi con người

Trong cuốn sách đã giành được nhiều giải thưởng của mình, “Súng, Vi trùng, và Thép”, nhà khoa học Jared Diamond đã chỉ ra một hiện thực hiển nhiên: các châu lục khác nhau có hình dạng khác nhau. Thoạt nhìn, điều này không hề quan trọng, nhưng nó lại có ảnh hưởng sâu sắc đến hành vi của con người.

Ví dụ, hình dạng chung của Châu Mỹ theo hướng bắc – nam. Tức là đất đai rộng lớn của Bắc Mỹ và Nam Mỹ có xu hướng địa hình cao và mỏng hơn là trải rộng và dày. Tương tự với Châu Phi. Trục chính chạy từ bắc tới nam.

Trong khi đó, địa hình đất đai Châu Âu, Châu Á và Trung Đông lại theo hướng ngược lại. Dải đất rộng lớn này có xu hướng địa hình trải theo hướng đông – tây. Thật thú vị, hình dạng mỗi vùng đều đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy hành vi của con người qua nhiều thế kỷ.

Sức mạnh khác thường của Môi trường

Khi nông nghiệp bắt đầu phát triển trên toàn cầu, người nông dân có một giai đoạn dễ dàng hơn nhiều khi mở rộng hoạt động theo hướng những con đường từ đông sang tây chứ không như con đường theo hướng bắc – nam. Đó là do các vị trí cùng vĩ độ thường khá giống nhau về điều kiện khí hậu, ánh sáng mặt trời và lượng mưa, cũng như các thay đổi tương ứng theo mùa. Việc đó giúp nông dân ở Châu Âu và Châu Á thuần hóa được một số giống cây trồng và dễ dàng gieo trồng chúng trên những dải đất rộng lớn từ Pháp tới Trung Quốc.

Trong khi đó, khí hậu biến đổi rất nhiều từ bắc xuống nam. Chỉ cần so sánh là biết ngay khí hậu khác biệt đến mức nào ở Florida và Canada. Nhiều giống cây phát triển tốt trong thời tiết ấm áp nhưng lại không thể sinh trưởng bình thường ở nơi lạnh giá. Để mở rộng trồng trọt ở phương bắc và phương nam, người nông dân cần phải tìm kiếm và thuần hóa những giống cây mới mỗi khi khí hậu thay đổi.

Như vậy, do những sai biệt lớn về môi trường, nông nghiệp đã tăng trưởng gấp hai, gấp ba lần ở Châu Á và Châu Âu, trong khi nó trồi sụt liên tục ở Châu Mỹ. Trải qua nhiều thế kỷ, điều này có tác động rất lớn. Sản xuất lương thực tăng trưởng tốt ở Châu Âu và Châu Á khiến dân số khu vực này cũng tăng trưởng nhanh chóng hơn. Khi dân số đông lên, các nền văn minh Châu Âu và Châu Á có khả năng xây dựng những đội quân hùng mạnh và phát triển những công nghệ cùng các cải tiến mới.

Những thay đổi bắt đầu từ cái nhỏ - một vụ mùa được mở rộng ra một chút sẽ dễ dàng hơn, dân số cũng tăng trưởng nhanh thêm một chút ít – nhưng tích tụ lại sẽ tạo thành những khác biệt đáng kể theo thời gian. Dù còn nhiều yếu tố khác, nhưng rõ ràng có thể nói, hình dạng châu lục là một nguyên nhân quan trọng khiến người Châu Âu tăng trưởng, phát triển mạnh mẽ và đi chinh phạt các bộ lạc bản địa ở Bắc và Nam Mỹ.

Bàn tay Vô hình

Môi trường là một bàn tay vô hình định hình nên hành vi con người. Chúng ta có khuynh hướng tin rằng hành vi của mình là sản phẩm từ động lực, tài năng và nỗ lực bản thân. Tất nhiên những cái đó đều có phần đóng góp. Nhưng điều gây kinh ngạc, đặc biệt qua một thời gian lâu dài, là những đặc điểm cá nhân của bạn có xu hướng bị môi trường bạn sinh sống chế ngự.

Thử tưởng tượng cảnh bạn cố gắng trồng cà chua trong mùa đông lạnh giá ở Canada. Bạn có thể là một nông dân tài giỏi nhất thế giới, nhưng điều đó cũng chẳng tạo nên sự khác biệt. Tuyết là hợp chất vô cùng nghèo nàn cho đất.

Chả có bằng chứng nào cho thấy nông dân ở Châu Âu hay Châu Á tài năng hơn hay có nhiều động lực hơn nông dân ở phần còn lại của thế giới. Đúng, tất cả bọn họ đều có thể phát triển nông nghiệp tăng trưởng gấp hai, gấp ba so với đồng nghiệp của mình. Nếu bạn muốn tối đa hóa tỷ lệ thành công, bạn cần hoạt động ở trong một môi trường thúc đẩy và làm gia tăng kết quả của bạn chứ không cản trở chúng.

Trước khi chúng ta bàn tới việc phải bắt đầu thế nào, tôi muốn bạn biết rằng, tôi đã nghiên cứu và biên dịch nhiều con đường khoa học hỗ trợ để giữ thói quen tốt và chấm dứt phong cách trì hoãn. Có muốn kiểm tra hiểu biết của tôi không? Hãy tải cuốn hướng dẫn miễn phí bằng PDF của tôi “Chuyển đổi thói quen”.

Làm thế nào để tạo được một môi trường tốt hơn?

Có nhiều cách tạo ra một môi trường thúc đẩy thành công.

Đây là ba cách:

Thứ nhất, hãy tự động hóa các quyết định tốt. Bất cứ khi nào có thể, hãy thiết kế để môi trường tạo ra những quyết định tốt cho bạn. Ví dụ, mua bát đĩa nhỏ hơn có thể giúp bạn giảm cân vì ảnh hưởng tới quyết định kích cỡ khẩu phần ăn của bạn. Một nghiên cứu của Brian Wansink tại Đại học Cornell cho thấy, người ta sẽ ăn lượng thức ăn ít hơn 22% nếu chuyển từ bát đĩa 12 inch sang bát đĩa 10 inch. Tương tự, sử dụng phần mềm khóa các trang mạng xã hội lại có thể giúp khắc phục tình trạng trì trệ, đình hoãn của bạn do thúc đẩy ý chí của bạn lên trạng thái điều khiển tự động.

Thứ hai, hãy nắm bắt kịp thời xu thế. Vài năm trước, PetSmart thay đổi qui trình thanh toán. Sau khi quét thẻ tín dụng, khách hành sẽ được thấy một màn hình hỏi xem họ có muốn đóng góp để “cứu giúp động vật hoang dã” hay không. Nhờ cách thức đơn giản này, tổ chức nhân đạo PetSmart Charities đã gây quĩ tăng thêm 40 triệu đô la chỉ trong một năm.

Bạn có thể áp dụng cách tương tự để thiết kế một môi trường có những thói quen tốt có thể “bắt kịp dòng chảy” với các hành vi thường nhật của bạn. Ví dụ, nếu bạn muốn học chơi một nhạc cụ, bạn có thể đặt nó giữa phòng khách. Tương tự, bạn thích tập gym nếu nó nằm trên đường từ chỗ làm về nhà hơn là theo hướng ngược lại, dù chỉ cách 5 phút. Bất cứ khi nào có thể, hãy thiết kể thói quen cho bản thân để nó khớp với dòng chảy trong những mô hình hiện tại của bạn.

Thứ ba, loại trừ những ảnh hưởng tiêu cực. Nông dân cổ đại không có cơ hội loại bỏ những rào cản khiến họ bị thụt lùi, nhưng bạn thì có thể. Ví dụ, các nhà sản xuất truyền hình Nhật Bản đã sắp xếp lại không gian làm việc để tiết kiệm thời gian khi loại bỏ các thao tác xoay, quay, uốn không cần thiết. Ví dụ nữa, bạn có thể cảm thấy dễ dàng tránh đồ ăn không tốt cho sức khỏe hơn nếu lưu giữ chúng ở những chỗ ít bị nhìn thấy. (Thức ăn bị nhìn thấy bằng mắt thường có xu hướng bị mua và ăn thường xuyên hơn.)

Vận thế của Môi trường

Chúng ta nhanh chóng đổ lỗi cho môi trường khi mọi thứ trở nên tồi tệ. Nếu bạn mất việc, đó là vì kinh tế đang đi xuống. Nếu bạn thua lỗ, đó là vì những người thực thi bổn phận làm quá tệ. Nếu bạn đi làm muộn, hẳn vì giao thông quá hỗn loạn.

Tuy nhiên, khi ta thắng, ta hoàn toàn bỏ quên môi trường. Nếu bạn có việc làm, đó là vì bạn tài năng và thích hợp. Nếu bạn thắng bạc, đó là vì bạn là tay chơi khá. Nếu bạn đi họp sớm, tất nhiên là bạn biết cách tổ chức sắp xếp và nhắc nhở.

Điều quan trọng cần nhớ, môi trường thúc đẩy cả hành vi tốt lẫn xấu của chúng ta. Những người có vẻ cố gắn với những thói quen tốt dễ dàng thường thu được nhiều lợi ích từ môi trường hơn, từ đó thực hiện những hành vi đó cũng dễ dàng hơn.

Trong khi đó, những ai phải vật lộn tranh đấu để thành công có thể lại phải vật lộn với một cuộc chiến khó khăn chống lại môi trường. Cái đó thường bị nhìn nhận là thiếu ý chí, thực ra chỉ là kết quả của một môi trường nghèo nàn.

Đời là một trò chơi và nếu bạn muốn đảm bảo kết quả tốt hơn trong một thời gian dài, cách tốt nhất là chơi trò chơi đó trong môi trường có nhiều ưu thế cho bạn. Người thắng thường thắng vì môi trường của họ làm cho việc thắng cuộc trở nên dễ dàng hơn.

James Clear

Theo http://jamesclear.com/power-of-environment

Đa cấp ở Sài Gòn: ám ảnh tìm việc của lao động phổ thông

Đa cấp ở Sài Gòn: ám ảnh tìm việc của lao động phổ thông

            Bạn ở thành phố Hồ Chí Minh, bạn muốn tìm một việc làm bán thời gian, việc làm thời vụ hay việc lao động phổ thông nói chung? Bạn lên mạng hay đọc báo để nhanh chóng thực hiện mong muốn của mình. Hãy cẩn thận! 90% lời rao trên mạng hay trên báo đều dẫn đến cùng một nơi: công ty đa cấp.

           

Thực ra tôi cũng chẳng định viết về đề tài này. Thi thoảng nghe vài vụ lừa đảo từ kinh doanh theo mạng hay kinh doanh đa cấp trên tivi hay internet, lác đác cũng có vài người quen sơ sơ phàn nàn. Nhưng vì không phải là mình, cũng chẳng liên quan đến mình, nên tôi chỉ ậm ừ cho qua. Nhưng lần này, nó thực sự ảnh hưởng tới tôi và người nhà, nên tôi quyết định viết cái topic này để cảnh báo cho mọi người.

Cô em họ tôi chuyển cả gia đình từ Bắc vào Sài Gòn được gần tháng. Con bé hơn 30 rồi, nhưng rất năng động và giỏi giang. Hai vợ chồng lạ nước lạ cái, ở nhờ một cái nhà của tôi, vì muốn tìm hiểu Sài Gòn, ổn định công việc và nơi học hành cho con cái rồi mới tìm nơi ở cho thuận tiện nhất với các thành viên trong nhà.

Cô nàng vừa thu xếp việc học cho con, vừa hùng hục đi xin việc bán thời gian để có thêm trải nghiệm và quan hệ xã hội.

Tôi chả biết chỗ thân quen nào đang tuyển nhân viên thời vụ, đành bảo nó đi dọc mấy con phố gần nhà xem ai dán cái biển thuê người thì hỏi. Khổ nỗi, nàng dù trẻ trung và năng nổ, nhưng đã ngoài 30, một nách 2 con, đấu sao được với lực lượng nam thanh nữ tú trong độ non xanh 14-25 từ khắp miền Tây, Nam, Trung, Bắc đổ về Sài Gòn như thác lũ. Đi đến chỗ nào nàng cũng bị chê. “Tuổi em cao quá nhỉ!” “Chỉ định làm bán thời gian thôi à? Bán thời gian thì chị chỉ cần với tay cũng được một vốc 14-15 từ miền Tây lên, không đòi hỏi gì hết, bảo gì nghe nấy, nhào nặn sao cũng được. Còn như em, gái già nặng gánh gia đình, lắm đòi hỏi, sao chị chiều được?” “Gái Bắc Kỳ là chúa hay soi mói, làm cái gì cũng thích ổn định, lâu dài. Ghét lắm cơ!” “Trời, cô hai bằng đại học, sao tui dám tuyển cô làm giúp việc cho cả nhà tui không ai học quá lớp 9?”…

Chưa nản chí, tôi cùng nàng lên mạng. Nào là vieclamnhanh, vieclam24h, raovat… thôi thì đủ cả. Nàng với tôi gọi điện cho mẩu tin tìm người giúp việc theo ca, tìm người chăm bé, chăm vườn, tìm người bán hàng, tìm lao động thời vụ ở rạp phim CGV, tuyển nhân viên cho siêu thị Big C, Co.OpMart … Sau 2 tuần miệt mài theo đuổi các mẩu tin trên mạng, tôi rất bực mình vì mình từng sống ở đây khá lâu mà còn ngu hơn nàng, không giúp gì được nàng lại còn chỉ bảo sai vài lần. Thương nàng lắm. Còn nàng đau khổ vì tặng không cho thiên hạ gần triệu bạc, lại tốn cả thời gian, tiền và công sức đi lại, nói chuyện, tìm hiểu… Cuối cùng nàng ca thán: “10% là trung tâm môi giới, 90% là đa cấp. Sài Gòn ơi! Sài Gòn ơi! Sài Gòn ơi!”

Mấy cô bé sinh viên làm cho tôi nghe thế, nhao nhao lên bảo: “Sao chị không nói với bọn em. Bọn em là sinh viên nên biết rõ nhất. Đừng bao giờ tin mấy cái rao vặt trên mạng. Sinh viên bọn em đứa nào đi làm thêm đều có kinh nghiệm với đa cấp và môi giới hết. Nếu muốn tìm việc bán thời gian hay lao động phổ thông, chị phải lên facebook hoặc những trang mà người đăng phải được xác nhận danh tính, chứng thực, bị review uy tín, và có thể tra được thông tin nguồn gốc của người đăng hay công ty tuyển dụng. Nếu không thì vào thẳng công ty chị muốn làm mà hỏi cho chính xác.”

Tôi ngạc nhiên hỏi mấy em: “Thế các em bị lừa mất tiền chưa?”

“Rồi, chỉ một hoặc hai lần thôi.”

“Sao chị search không thấy cái comment nào chê bai về mấy cái tin rao vặt kia cả?”

“Sinh viên nghèo bọn em đi làm thì làm gì có thời gian mà comment với feedback. Cứ dính vô một hai bận là tự khôn ra liền ha.”

“Nhưng như thế thì có nghĩa là các bạn em, chị, em chị hay những người đi tìm việc khác cũng có khả năng lớn sẽ bị lừa.”

“Phải trải qua mới nhớ lâu chớ chị. Mà có comment, chắc gì người ta đã nghe theo? Có khi còn bị lần ra dấu vết rồi bị xử cũng nên.”

“Thế bình thường các em tìm việc ở đâu? Có đến đoàn thể hội sinh viên hay những trang chuyên nghiệp như vietnamworks, linkedin không?”

“Ôi chị ơi, đoàn hội có việc làm thì chả đến lượt bọn em đâu. Em đăng ký tại hội chợ việc làm hàng tháng của địa phương mà cả năm nay họ cũng chưa gọi lại cho em hỏi một lời. Bạn em được giới thiệu phỏng vấn tại hội chợ đó, đi làm thật mới biết hóa ra là công ty bảo hiểm tuyển người đi bán bảo hiểm. Mấy trang mạng chị nói chỉ dành cho người tốt nghiệp hoặc cực ít việc part-time. Nếu có thì tiêu chuẩn cũng rất khó khăn, thi rồi phỏng vấn lên xuống, không phải cứ chìa thẻ sinh viên hay chứng minh thư là làm được ngay. Bọn em cần tiền, chả ai vào đó.”

Trời đất, thần linh ơi! Bảo sao tôi và cô nàng kia đều hơn 30 mà vẫn bị lừa.

Thử tính xem. Sài Gòn có hơn 8 triệu người (tính tới hết năm 2015 theo Cục Thống Kê). Thống kê chỉ có độ tin cậy khoảng 60-70%, vì còn một lượng lớn người lao động tự do và không thường xuyên từ nơi khác đổ về không thể kiểm soát hết. Do đó, thực tế, Sài Gòn có khoảng 13 -15 triệu người. Nhu cầu lao động phổ thông (tốt nghiệp cấp 1,2,3 thậm chí không học hành gì) cực lớn – trên 70% (số liệu năm 2010), trong khi cung thị trường thực sự có tới gần 90% là lao động phổ thông (chưa kể tầng lớp có học – sinh viên đại học, hay kiểu như cô em tôi – cũng muốn gia nhập tạm thời vào lực lượng này), tức khoảng 8,6 triệu người (số lượng người trong độ tuổi lao động ở Sài Gòn là 5,89 triệu/8 triệu dân, với độ chính xác thống kê khoảng 60-70%). Lực lượng đông đảo thế này đúng là miếng mồi quá ngon cho môi giới việc làm và đa cấp. Đã và sẽ có bao nhiêu người bi phẫn với cảnh đi xin việc lao động phổ thông ở Sài Gòn?

Bi phẫn. Tại sao ư? Để tôi kể cho bạn nghe nhé.

Cô nàng em tôi tìm việc trông bé. Tới 10 tin rao vặt thì cả 10 đều là môi giới.

Nàng tìm việc bán hàng. 10 tin rao vặt thì 1 tin qua môi giới, 9 tin từ công ty đa cấp (tất nhiên ban đầu cả tôi và nàng đều không nghĩ đó là đa cấp). Anh chàng môi giới lôi thôi lếch thếch bảo nộp trước 300 ngàn ký quĩ làm tiền bảo lãnh, sẽ hoàn lại khi có tháng lương đầu tiên, 100 ngàn tiền để sắm sửa dụng cụ, đồng phục, thẻ ra vào… Thấy không hợp lý, nàng từ chối. 9 tin còn lại, nàng chọn lấy một tin từ giọng nói trầm ấm – nghe “có vẻ” rất kiên định và nghiêm nghị. Giọng nói bảo nàng đến địa chỉ ABC. Khi nàng tới, thấy một công ty tư nhân nhỏ nhắn đang làm việc. Bảo vệ nói, chả có ai tên như thế ở công ty này. Nàng tá hỏa, gọi điện lại. Giọng nói chỉ dẫn nàng đi tới một số nhà khác, cách đó chừng vài trăm mét. Cũng chẳng thấy ai. Gọi tiếp lần nữa. Một nam thanh niên ăn mặc lịch sự, sạch sẽ đi ra, dẫn nàng vào ngõ nhỏ. Ngôi nhà kiểu nhà dân cho thuê, ngoài biển đề CSDK (cơ sở kinh doanh) XXX. Người ra người vào tấp nập như đi chợ. Nàng tá hỏa, môi giới hay đa cấp đây? Nhưng nàng được trấn an: không đa cấp, không lừa đảo, vì ở đây 90% là sinh viên và người có bằng đại học chứ không phải hạng thiếu hiểu biết mà làm những trò đó. Nàng được nghe về công việc bán hàng, tiền lương, thưởng, phúc lợi (lương 4,5 - 6 triệu/tháng + thưởng, du lịch 1 năm 2 lần trong nước, 2 lần nước ngoài – trời, giàu quá xá nha!). Phải nộp 160 ngàn để mua tài liệu sản phẩm (nhân viên ở đó giải thích: trước cho không thì mọi người toàn vất đi hoặc đi làm 1 hay 2 buổi rồi nghỉ và không trả lại khiến công ty thiệt hại, nộp tiền thế này là cách buộc người lao động cam kết làm việc nghiêm túc). Nghe hợp lý, nàng nộp tiền. Không thấy biên lai thu tiền đâu, mà lại là một tờ giấy yêu cầu nàng viết tay “Đơn tình nguyện cam kết…”, đại loại viết rằng, nàng đã nộp tiền (không ghi số tiền) để mua tài liệu, làm thành viên của công ty (không ghi rõ công ty nào) và chịu hoàn toàn trách nhiệm nếu không tuân theo cam kết. Ký xong nhân viên lấy đi mất. Nàng ớ ra hỏi bản lưu cho mình. “Không cần chị ạ, chỉ là xác nhận tay đảm bảo chị đã đóng tiền làm thành viên. Khi chị đi làm, tài liệu sẽ được phát cho chị.” Xong. Nàng được yêu cầu đi nói chuyện với vài người. Em nam nhân viên tự nhận là người hướng dẫn cúi chào họ như kiểu Nhật, nhưng không phải với sự ngưỡng mộ hay tôn trọng, mà sự sợ sệt xen lẫn phục tùng kiểu gượng ép. Các cuộc nói chuyện đều cùng một kiểu, đề cao thành công và tiền bạc, lấy mọi bất lợi trong hoàn cảnh của nàng để mổ xẻ và phân tích để nàng thấy, nàng đã hết đát, đây là nơi duy nhất còn sót lại ở Sài Gòn nàng có thể tìm được chốn dung thân. Bỏ mẹ, đúng động đa cấp rồi! Nhưng chưa thấy ai đề cập đến sơ đồ kinh doanh, thang bậc ăn chia, sản phẩm hay tự nhận họ là đa cấp. Họ chỉ nói cho nàng về tình người, thái độ, công việc bán hàng và những thành công to lớn của họ (không hề cụ thể, mà chỉ nói kiểu: chị ấy là một quản lý nhiều kinh nghiệm và cực kỳ tài giỏi, có nhiều cửa hàng và doanh thu cực kỳ đáng ngưỡng mộ…). Hỏi chi tiết tên cửa hàng, doanh thu bao nhiêu… đều bị từ chối khéo. Nàng được hẹn hôm sau đến đào tạo. Tôi bảo nàng ngay tối đó, “đa cấp rồi, thôi bỏ đi”. Nhưng nàng kiên quyết đi tiếp, vì muốn xem tận cùng nó là hình thức mới thế nào, có chính trực và nghiêm túc không. Hôm sau, cũng gặp vài người có cùng kiểu nói chuyện hết sức nhảm nhí và đặc trưng của đa cấp, kiểu trẻ trung, sôi nổi và khoa trương quá độ, nhưng về bản chất thì sáo rỗng và không có chút nội hàm nào, tất nhiên chỉ lòe được người ít hiểu biết. Thông tin về công ty vẫn bị giấu – bí ẩn nhể, chả nhẽ là lừa đảo thật? Còn một tin đáng kinh ngạc hơn, đa số nhân viên là sinh viên đại học (chứ không phải ngu dân đâu nha), quản lý cũng nhiều người tốt nghiệp đại học nhưng chả tìm được việc làm đủ để trang trải cuộc sống bằng công việc này (đấy là họ nói thế). Nàng đi tiếp hôm thứ ba. Lại nói chuyện với vài người giống style hôm trước. Dù có giả bộ quản lý cấp cao cực kỳ thành công, thu nhập 9 con số là ít, nhưng vẫn mặc đồ hạng trung, trang sức rẻ tiền, và phấn trang điểm thấm nước, xài son bạt màu (rất hại sức khỏe đó nha bà con). Nàng thẳng thắn đề nghị: đây là kinh doanh đa cấp, nói vào vấn đề chính đi cho khỏi mất thời gian. Thế là họ gật đầu. Kinh doanh theo mạng. Đúng pháp luật. Không lừa đảo. Dựa trên sự tự nguyện của mọi người. Đòi lại 160 ngàn đã nộp ư? Quên đi, chị tự nguyện đóng tiền. Không ai bắt ép chị cả. Chị còn tham gia tới 3 ngày, bao người tận tình chỉ bảo chị sùi cả bọt mép, đã ai đòi đồng nào từ chị chưa. Thế thì đưa chị tài liệu đi, chị nộp tiền mua tài liệu mà chả thấy mặt mũi tài liệu đâu. Chỉ khi nào chị đi làm mới được phát tài liệu. Giờ đi hay không, quyết định vẫn là ở chị! Hic hic, thế là nàng được mời khỏi công ty vì không phù hợp, tiền cũng chả lấy lại được. Nàng muốn báo công an, cũng chả giữ lại bằng chứng gì làm tang vật. Thật kinh ngạc khi hành vi lừa đảo này được sự tiếp tay của nhiều phần tử tri thức, trong đó có sinh viên của nhiều trường có tiếng ở Sài Gòn. Họ mất tiền, nhưng lại muốn lừa tiếp người khác để lấy lại vốn mới thôi.

Nàng đăng ký giúp việc bán thời gian. Tất nhiên rơi vào ổ môi giới. Một số nói không thu tiền, nhưng sau đó chủ nhà nói sẽ trừ tiền kèm theo một lô lốc điều khoản còn kinh hơn cả đi làm công ty nhà nước. May mắn tìm được một công ty môi giới có uy tín (startup từ Hà Nội tới, nghe nói còn được Nhật đầu tư, VTV1 và nhiều báo đài giới thiệu). Công ty đề nghị nộp 450 ngàn tiền dụng cụ và đồng phục. Nàng đã tra cứu về công ty, thấy có tiếng và cũng có uy tín, đồng ý nộp tiền. Nhưng nhân viên lại nói, chị phải sắm con OPPO android 4.0 thì mới chạy được phần mềm của công ty. Nhân viên làm giúp việc ở đây thật sành điệu! Thế công ty có chi trả cho khoản này không? Không, nếu đã đi làm thì chị phải đầu tư chứ? Hic, nàng đành bảo để đó, nàng suy nghĩ đã.

Nàng tìm tới chỗ tuyển lao động thời vụ ở khu chế xuất. Môi giới việc làm. 500K đặt cọc + 250 K tiền gì gì đó. Thôi chào.

Nàng gọi tới 10 chỗ nữa, chèn thêm một câu mào đầu: nếu môi giới hay đa cấp thì tha cho chị nha. Bị nó chửi cho tối mắt tối mũi: con điên, con thần kinh…

Mẹ nó chứ, việc lao động chân tay mà đi khắp thành phố hơn chục triệu dân cả tháng trời không kiếm được. Tôi điên tiết bảo nàng: môi giới thì sao chứ, cũng hợp pháp mà, mày đăng kí đi, có gì chị trả tiền và chịu trách nhiệm. Thế là nàng gật đầu nhăn nhó tới một công ty giới thiệu việc làm với tin rao trên mạng là “tuyển nhân viên rạp phim CGV-cinema thời vụ hè 2017”. Tới đây, chả ai quan tâm nàng dự định gì. Thích làm gì cũng OK hết. Đóng 450 ngàn trước (mỗi nhân viên nói một kiểu: tiền đặt cọc, tiền bảo lãnh, tiền này nếu không làm sẽ mất, anh trưởng phòng lại hứa hẹn tiền này sẽ hoàn trả sau một tháng nếu vẫn giữ hóa đơn). Sau đó đóng thêm 250K làm thẻ. Nàng được điền vào danh sách cho đi làm nhân viên thời vụ của siêu thị với giấy hẹn trên tay. Mấy hôm sau, nàng đến chỗ hẹn, gọi mấy cuộc cho người liên lạc trong giấy hẹn mới được vinh dự nghe máy. Anh này ê a hỏi han một hồi rồi bảo phải chuẩn bị đủ giấy tờ có công chứng để tháng sau anh ta mang đi nộp cho kịp. Nàng nghi nghi, chạy ra hỏi nhân viên siêu thị. Bảo vệ và nhân viên nhìn tờ giấy rồi à một phát: "Nộp cho bọn nó bao nhiêu rồi? 450 ngàn?" "Vâng, đó chỉ là tiền ký quĩ. Còn 250 ngàn tiền làm thẻ, đồng phục sẽ không được hoàn lại nữa." "450 ngàn kia con cũng không lấy lại được đâu. Bọn này chuyên cung cấp bảo vệ cho các nơi. Nếu may mà con vào được, phải làm bảo vệ thì có làm được không. Còn lại đa số là mất trắng." Bác bảo vệ lắc đầu chỉ cho nàng vào nói chuyện với phòng nhân sự của siêu thị. Cô bé nhân sự bảo "Chị bị lừa rồi. Các siêu thị nói chung không liên kết với công ty môi giới nào thu tiền người xin việc cả. Chị nộp trực tiếp hồ sơ, nếu trúng tuyển đi làm thì bọn em phát thẻ và đồng phục miễn phí cho chị. Khi nào chị nghỉ việc thì mang trả thẻ và đồng phục. Nếu không trả, sẽ bị trừ vào tháng lương cuối cùng. Còn chị nộp tiền và hồ sơ cho môi giới, họ lại đến nộp cho bên em như thế này thôi. Còn chị thì mất tiền." Nhân thể, nàng biết có nhiều người cũng bị lừa như mình. Hic, lẽ ra các nhà quản lý siêu thị phải thông báo trên truyền thông hay chính quyền để bảo vệ uy tín công ty và cả người lao động chứ nhỉ? Hay ở Sài Gòn việc này nhiều tới mức không làm xuể? Nàng cũng xin được làm nhân viên siêu thị. Nhưng hị hị công việc quả thực khủng khiếp với bệnh hen phế quản của nàng. Thế là sau 2 ngày kiên trì, nàng ốm lăn rồi bái bai siêu thị. Đi đòi lại tiền 450K ở bên môi giới, họ phát hiện ra tên nàng trong giấy hẹn không giống trong chứng minh thư – không trả. Ôi giời, nàng đã quên không kiểm tra biên lai lúc đóng tiền. (Comment thêm về cái công ty môi giới này nha bà con: sau một tháng chị em mình lượn qua trụ sở của nó - ở đường số 7 và đường số 52 phường Tân Tạo quận Bình Tân ấy, công ty biến mất, hàng xóm bảo đó là một lũ lừa đảo, bị công an bắt rồi, bắt xong chúng nó chạy vào trong ngõ rồi chạy đi đâu đó, còn trụ sở ở đường 52 thì treo biển một công ty tuyển dụng bảo vệ to tổ bố, chú em bảo vệ xua vội vàng "Công ty trước là công ty lừa đảo bị chủ nhà đuổi đi rồi. Công ty này mới tới đây thôi, có giấy tờ hợp pháp mà. Từ sáng đến giờ có 3-4 người cũng đến như các chị đấy. Bị lừa rồi!" Hic hic, nhìn cái biển tuyển dụng bảo vệ và cái cách bố trí trong phòng giống hệt lúc đến đây mà nghi quá trời a! Chả lẽ lại báo công an, mà công an đã dẹp rồi, giờ nó còn treo biển to hơn cả trước đó thôi! Gọi lại cho số máy liên lạc lần trước (anh Sơn nào đó 0123.405.5754) thì "thuê bao quí khách vừa gọi hiện không liên lạc được..." Bà con chú ý nhé, cảnh giác với cái công ty này!)

Cuối cùng, tôi bảo nàng, muốn tận dụng được hơn 8 triệu lao động phổ thông ở thành phố này hóa ra vô cùng đơn giản, mày chỉ cần mở một trung tâm giới thiệu việc làm hoặc một công ty đa cấp là đủ.

Hiện giờ, nàng đang trông cửa hàng cho một bà chị đồng hương, do mấy em sinh viên chỉ chỗ cho. Bà chủ cửa hàng còn hứa hẹn sẽ dẫn mối làm ăn khi nàng mở cửa hàng mấy tháng tới (tất nhiên nếu không cùng khu với bả ;-)).

Tôi viết lại hành trình gian nan tìm việc thời vụ của cô em tôi để mọi người thấy, những người dân ngoại tỉnh, dân tứ xứ, học sinh, sinh viên tới Sài Gòn làm việc thời vụ, lao động tay chân thì phải mất mát những gì, gian nan thế nào. Các cô bé sinh viên quanh tôi đi làm thêm đều từng gặp cảnh đó. Các em đều khẳng định, đa cấp là nỗi lo lớn nhất với lao động phổ thông.

Hãi nhất khi đa cấp ẩn mình trong phần lớn các thông báo tuyển dụng. Chúng nhắm trúng vào lượng đông đảo những người khát khao cơ hội thay đổi, vật vã kiếm tìm việc, nhưng lại thiếu sự khôn ngoan “đô thị” cần thiết để tỉnh táo hoặc kiên định về mặt đạo đức trước các chiêu trò với bề ngoài mị dân rất khoa trương, lôi cuốn của cộng đồng đa số người bán hàng theo mạng thừa sôi nổi nhưng thiếu tâm đức.

Hãi tiếp theo, ở cấp độ nhẹ hơn (vì không ảnh hưởng tới đạo đức, nhân cách, nhân sinh quan của mình và nhiều người) là các trung tâm môi giới việc làm. Trung tâm môi giới việc ở Sài Gòn tràn lan, không có tổ chức. Cô em tôi bảo, ở đây, có lẽ ai cũng làm môi giới việc làm được. Không cần biển hiệu, không cần đăng ký kinh doanh, không cần nhân viên… Chỉ cần có tin vu vơ nào đó, bạn post lên mạng, thế là có khả năng moi tiền của thiên hạ được rồi.

Ở Hà Nội và các tỉnh thành khác, đa cấp và môi giới việc cũng nhiều chả kém. Nhưng không rầm rộ như Sài Gòn. Tôi test thử thị trường lao động phổ thông ở Hà Nội và Hải Phòng, kết luận rằng, vẫn có đa cấp, nhưng chỉ chiếm 2-3% ở Hà Nội và 1% ở Hải Phòng. Cũng có thể vì lượng việc lao động phổ thông ở những nơi này đăng trên internet không nhiều để phản ánh trung thực hiện trạng.

Đa cấp là một hình thức kinh doanh bán hàng trực tiếp – bán hàng theo mạng – vốn được coi là hình thức kinh doanh thời hiện đại, rất văn minh và phát triển tốt ở Mỹ, châu Âu. Hoa hồng cũng chỉ ngang bán hàng truyền thống 7-10%. Chả hiểu sao, sang Việt Nam mình, mức hoa hồng lại bị đội lên cao thế (35-75%). Nhiều người đỏ mắt vì tham, nghĩ ra mọi trò, bán luôn anh em bạn bè, lừa cả đồng bào để làm lợi cho mình.

Sản phẩm của đa cấp vô cùng đa dạng: thuốc, thực phẩm chức năng, hàng gia dụng, mỹ phẩm, hàng xa xỉ phẩm… nhưng nổi tiếng lẫn tai tiếng nhiều nhất vẫn là thực phẩm chức năng và mỹ phẩm. Mấy năm trước chính tôi bị nhân viên bán mỹ phẩm theo mạng lừa cả chục triệu vì hàng giả, hàng dùng thử miễn phí, hàng kém chất lượng (ở Hà Nội nhá).

Hình thức kinh doanh không phải là vấn đề. Đây là con người và pháp luật.

Tất nhiên không thể chụp mũ khẳng định con người Việt Nam đều hám lợi, lừa đảo, nhiều ngu dân với điêu dân. Chỉ là, pháp luật không có chế tài phù hợp, nền dân trí chưa cao, khiến con người bị cái lợi áp chế dễ dàng.

Biến tướng đa cấp ở Việt Nam giờ muôn hình muôn vẻ. Các công ty trung thực sẽ treo biển quang minh chính đại ở đường lớn, phố lớn. Nhưng đa cấp lừa đảo sẽ ẩn nấp trong ngõ nhỏ, phố nhỏ, hành tung kiểu du kích, bí mật, vài tháng lại thay địa điểm một lần.

Dưới đây là một số đặc điểm để bạn nhận dạng đa cấp lừa đảo:

-          Quanh co: người chỉ đường cho bạn không nói địa chỉ chính xác, mà dắt bạn vòng vèo mới tới nơi được.

-          Văn phòng hỗn loạn: người ra kẻ vào, đứng ngồi đông đúc, điều kiện văn phòng không tốt (không có điều hòa cho mọi phòng, không có camera và bảo vệ nghiêm ngặt…), nhân viên cũng ra vào hỗn loạn, mỗi nhân viên nói chuyện với một hoặc hai người nhất định.

-          Che giấu thông tin: thông tin công ty, sản phẩm, mô hình kinh doanh không được chia sẻ minh bạch ngay từ đầu cho bạn. Thậm chí nhiều công ty còn yêu cầu bạn không mang điện thoại hay đồ đạc vào phòng, vì sợ bị ghi âm, ghi hình trộm. Một số công ty còn đổi trụ sở làm việc liên tục: vài tháng hay 1 năm đổi một lần. Nếu ứng cử viên có học quá mức, hoặc nếu hớ ra là rất hiểu biết về pháp luật thì họ lập tức từ chối và tìm cách nhanh chóng tống cổ bạn ra khỏi công ty. Nếu đa cấp hợp pháp sẽ chia sẻ tức thì với bạn ngay lúc đầu (như Amway, Herbalife…), không thèm giấu, vì cả thế giới biết họ kinh doanh kiểu đó.

-          Thu tiền của người tìm việc: trò dụ mua dùng thử sản phẩm đã lỗi thời. Giờ đa cấp lừa đảo nghĩ ra cả trăm kế để moi tiền của bạn. Nếu một công ty bảo bạn nộp tiền khi bạn đến tuyển dụng, thế thì việc bạn cần làm là: quay đầu bước ra khỏi cửa. Tuy nhiên, nhiều bạn vẫn tò mò muốn biết đa cấp hoạt động thế nào hoặc thực sự muốn tham gia. Nếu vậy, khi đóng tiền phải đòi biên lai và kiểm tra thông tin công ty, tên bạn, số tiền, chữ ký thật chính xác – sau này đưa lại cho công an làm tang vật. Amway, Prudential, AIA… vẫn làm việc này công khai và nghiêm túc đấy thôi.

-          Phong cách khoa trương rất ấu trĩ đặc trưng của nhân viên trong công việc: đây là điểm dễ nhận ra có phải đa cấp hay không nhất. Nhân viên của thể loại này khá hoạt ngôn – vì dựa vào vốn liếng lời nói để kiếm ăn mà. Càng là lừa đảo thì càng hoạt ngôn. Khoa trương quá mức. Luôn tự khen nhau rất giỏi, rất tài năng. Thực tế có khi còn chẳng có nổi 100 ngàn trong túi. Ăn mặc sơ mi, quần âu, thậm chí có nơi còn đóng bộ comple, vest rất đẹp mắt, như nhân viên văn phòng của các công ty lớn. Cách nói chuyện thì giống nhau như đúc, thiên về đào tạo kỹ năng nói trước đông người, kiểu tự tin một cách khoa trương và ngu muội. Công ty lừa đảo thì còn khoa trương hơn và có tiết mục “đào tạo” nhiều hơn.

Còn với môi giới lao động, đây là đặc điểm của những nơi môi giới không nghiêm túc bạn nên tránh ngay từ đầu:

-          Nộp tiền không có lý do chính đáng: qua môi giới tất nhiên 99% bạn phải nộp tiền (không trước thì sau, không hữu hình thì “vô hình” như chủ trừ lương, nộp thêm vài khoản phí phát sinh…). Nhưng bạn hãy hỏi những người xin làm việc tương tự xem họ có bị trừ như thế không và bản thân bạn có cảm thấy việc đầu tư như vậy là xứng đáng và phù hợp với hiện trạng kinh tế của bạn không? Sau đó nhớ xin biên lai hoặc giấy viết tay xác nhận thu tiền. Nếu vẫn không có được biên lai, bạn nhớ ghi lại địa chỉ, tình huống… nếu sau này có dấu hiệu lừa đảo thì có chi tiết mà báo công an. Chú ý, những việc như thu ngân, bán hàng, nhân viên siêu thị, rạp phim… tốt nhất cứ đến trực tiếp doanh nghiệp mà hỏi – không mất xu nào, đôi khi lại tìm được việc tốt hơn mong đợi, hoặc có khi họ không có nhu cầu nhưng vẫn cho vào thực tập, phụ việc – tôi biết nhiều em sinh viên được các doanh nghiệp tạo điều kiện kiểu này đó.

Lưu ý quan trọng nữa, nếu thấy có dấu hiệu lừa đảo hoặc làm ăn không nghiêm túc, hãy báo công an hoặc post thông tin lên mạng để những người tìm việc khác không bị lừa như bạn. Không tiếp tay cho lừa đảo và làm ăn không chân chính, không nghiêm túc. Hãy giúp môi trường lao động ngày một tốt hơn bằng cách kiên quyết bài trừ cái xấu, cái không tốt.