5 kỹ năng giúp bạn phát
triển trí tuệ cảm xúc (EQ)
Phi hành gia có lẽ là công việc
khó nhất hành tinh. Trong hàng chục ngàn đơn ứng tuyển, mỗi thập kỷ NASA chỉ chọn
ra khoảng nửa tá. Qui trình tuyển chọn rất nghiêm ngặt và yêu cầu cao. Bạn phải
là một tay cừ khôi toàn diện mới đủ điều kiện. Bạn phải có chuyên môn sâu về
khoa học kỹ thuật. Bạn cần ít nhất 1000 giờ bay. Bạn phải có vóc dáng cân đối
và mạnh mẽ. Và trên hết, bạn phải là một tên khốn thông minh.
Lisa Nowak có đầy đủ tất cả những
cái đó. Cô có bằng thạc sĩ kỹ thuật hàng không và đã học cao học ngành vật lý
thiên văn tại Học Viện Hải Quân Hoa Kỳ. Cô đã lái máy bay thực hiện các nhiệm vụ
trên không cho Hải Quân Hoa Kỳ ở Thái Bình Dương trong hơn năm năm. Và vào năm
1996, cô là một trong số ít người may mắn được lựa chọn trở thành phi hành gia.
Rõ ràng cô thông minh như quỉ.
Nhưng vào năm 2007, sau khi phát hiện ra người yêu mình đang qua lại với một phụ
nữ khác, Lisa đã lái xe một mạch 15 tiếng đồng hồ như một con thoi từ Houston tới
Orlando để đối đầu với nhân tình mới của bạn trai trong một bãi đậu xe sân bay.
Lisa đóng gói cà vạt, bình xịt hơi cay và túi rác lớn, có một kế hoạch mơ hồ
nhưng không thực sự suy nghĩ thấu đáo hòng bắt cóc người phụ nữ. Nhưng trước
khi cô có thể lôi người phụ nữ đó ra khỏi ô tô, Lisa đã bùng nổ cảm xúc, là
nguyên nhân dẫn tới việc cô bị bắt giữ nhanh chóng.
Trí tuệ cảm xúc là một khái niệm
được các nhà nghiên cứu đưa ra vào những năm 1980 và 1990 nhằm giải thích tại
sao những người thông minh như Lisa lại thường làm những việc thực sự vô cùng
ngu ngốc. Lập luận như sau: giống như chỉ số thông minh chung (General
Intelligence - IQ) là thước đo khả năng xử lý thông tin của bạn và đưa ra các
quyết định hợp lý, trí tuệ cảm xúc (Emotional Intelligence – EQ) dùng để đo khả
năng xử lý cảm xúc của bạn – cả cảm xúc của bạn và cảm xúc của người khác – để
đưa ra các quyết định hợp lý.
Một số người có chỉ số IQ cao
đáng kinh ngạc nhưng chỉ số EQ lại rất thấp – giống như vị giáo sư tài giỏi của bạn không hợp với đôi
vớ ông ta đang đi hay chẳng nhìn ra mục đích gì của việc tắm rửa. Lại có những
người có chỉ số EQ cao đáng kinh ngạc nhưng IQ lại rất thấp – hãy nghĩ tới những
người vất vả bươn chải ngoài đường thậm chí còn không thể đánh vần nổi tên của
chính mình nhưng lại biết cách làm bạn cởi cả chiếc áo đang mặc trên người để
đưa cho anh ta.
Các nhà nghiên cứu về EQ cho rằng
nó thực sự còn quan trọng hơn cả IQ. Câu này gây tranh cãi nhiều nhất. Trong
khi cái câu nhan nhản khắp nơi “Cái chết tiệt gì thế này?” lại chẳng khiến ai bận
tâm. Đối với một người, đo lường trí tuệ cảm xúc rất khó, nếu không muốn nói là
bất khả thi. Hầu hết những gì liên quan đến nó đều chủ quan.
Hơn nữa còn bởi vì trí tuệ cảm
xúc không ổn định như trí thông minh. IQ khó bị thay đổi hơn. Nhưng EQ là thứ
mà bạn có thể làm việc với nó, phát triển nó như cơ bắp hay một kỹ năng vậy, rồi
quan sát nó tăng trưởng, như một bông hoa xinh đẹp trong khu vườn ngu ngốc của
bạn.
Vì vậy, về cơ bản, dù bạn thông
minh bao nhiêu đi chăng nữa, thì bạn cũng không có lý do bao biện. Hãy trở nên
hiệu quả hơn nào. Phát triển trí tuệ cảm xúc để không hành xử ngu ngốc như
Lisa.
Dưới đây là năm cách để bắt đầu.
1. Luyện tập khả năng tự nhận thức
Giống như hầu hết những thứ thuộc
về tình cảm, bạn không thể giỏi về nó cho đến khi bạn biết chính xác nó là cái
chết tiệt gì. Khi bạn thiếu khả năng tự nhận thức, cố gắng quản lý cảm xúc chỉ
giống như ngồi trong một chiếc thuyền nhỏ mà không có buồm chơi vơi trong biển
cảm xúc của chính mình, hoàn toàn ngẫu hứng trước dòng chảy của bất cứ cái gì
xuất hiện mỗi khoảnh khắc. Bạn không biết sẽ đi đâu và làm thế nào để tới đó.
Và tất cả những gì bạn có thể làm là hét lên và kêu gào giúp đỡ.
Tự nhận thức chính là việc thấu
hiểu bản thân bạn và hành vi của bạn ở ba cấp độ: 1) những gì bạn đang làm, 2)
bạn cảm nhận về nó như thế nào, và 3) phần khó nhất, tìm hiểu xem bạn không hiểu
gì về bản thân mình.
-
Thấu hiểu những gì bạn đang làm.
Bạn có thể nghĩ chuyện này quả thật đơn giản và dễ dàng, nhưng sự thật là trong
thế kỷ 21, hầu hết chúng ta đều chẳng biết mình đang làm cái quái gì thậm chí
suốt nửa đời kia. Chúng ta có chế độ auto-pilot – tự động kiểm tra thư điện tử,
text BFF – tự động kiểm tra Instagram, xem YouTube, kiểm tra mail, gõ BFF, v.v…
Loại bỏ những
phiền nhiễu khỏi cuộc sống của bạn, như tắt điện thoại cứ ring ring suốt ngày của
bạn đi và tham gia vào thế giới xung quanh bạn là bước tốt đẹp đầu tiên của quá
trình tự nhận thức. Tìm không gian yên tĩnh, cô độc, có chút đáng sợ tiềm tàng,
chính là nơi cần thiết cho sức khỏe tinh thần của chúng ta. Các hình thức gây
xao lãng khác còn có công việc, tivi, ma túy, rượu, trò chơi điện tử, tranh cãi
qua mạng internet…
Hãy lập lịch
trình thời gian hàng ngày của bạn để có thể tránh xa khỏi chúng. Hãy làm cho buổi
sáng của bạn không có âm nhạc hay podcast. Chỉ cần nghĩ về cuộc đời bạn. Hãy
suy nghĩ về cảm giác của bạn. Dành 10 phút buổi sáng để thiền. Xóa mạng xã hội
ra khỏi điện thoại của bạn trong một tuần. Bạn sẽ ngạc nhiên trước những gì xảy
ra với mình.
Chúng ta sử dụng
những phiền nhiễu này để tránh nhiều cảm xúc không thoải mái, vì thế khi xóa bỏ
những phiền nhiễu ấy và tập trung vào cảm xúc của bản thân có thể phát hiện ra
vài thứ đáng sợ. Nhưng loại bỏ phiền nhiễu vẫn là điều quan trọng vì nó đưa
chúng ta lên cấp độ tiếp theo.
-
Thấu hiểu những gì bạn đang cảm nhận.
Ban đầu, khi bạn thực sự chú ý đến cảm giác của bạn, nó có thể khiến bạn hoảng
sợ. Bạn có lẽ nhận ra mình thường xuyên buồn bã hay mình là một tên khốn giận dữ
với nhiều người trong đời. Bạn có thể nhận ra rất nhiều lo lắng đang diễn ra,
và việc “nghiện điện thoại” thực ra chỉ là cách làm tê liệt và đánh lạc hướng bạn
khỏi lo lắng.
Quan trọng là
lúc này đừng phán xét những cảm xúc phát sinh. Bạn sẽ bị cám dỗ để nói gì đó kiểu
như “Chết tiệt! Lo lắng ư? Cái quái gì đang xảy ra với mình thế nhỉ?” Nhưng điều
đó chỉ làm mọi chuyện tệ hơn. Dù cảm xúc có là gì đi chăng nữa, chúng đều luôn
có lý do hợp lý để tồn tại, ngay cả khi bạn chẳng nhớ lý do đó là gì. Vì thế đừng
khiến bản thân căng thẳng.
-
Thấu hiểu khối cảm xúc của chính mình.
Một khi bạn nhìn ra toàn bộ những thứ khó chịu mà bạn đang cảm thấy, bạn sẽ bắt
đầu có cảm giác sự điên rồ nhỏ bé của mình đang trú ngụ nơi nào. Ví dụ, tôi thực
sự có cảm xúc khi bị ngắt đoạn. Tôi dễ dàng nổi cáu khi cố gắng nói mà người ta
lại phân tâm. Tôi coi đó là vấn đề cá nhân. Đôi khi cảm xúc biểu hiện thành thô
lỗ, nhưng lại có lúc điều tệ hại xảy ra, tôi phải kết thúc bằng việc trông như
một tên khốn , vì tôi không thể chịu đựng hai giây mà không nói từ nào để ra vẻ
lịch thiệp. Đó là khối cảm xúc nhảm nhí của tôi. Và chỉ bằng cách nhận thức được
nó, tôi mới có thể phản ứng lại với nó.
Giờ chỉ nhận thức
được là không đủ. Người ta còn phải có khả năng quản lý cảm xúc nữa.
2. Thử thách cảm xúc của bạn đi
Những người tin rằng cảm xúc là tất
cả của cuộc đời thường tìm cách “điều khiển” cảm xúc của họ. Bạn không thể. Bạn
chỉ có thể phản ứng với nó.
Cảm xúc đơn thuần chỉ là những
tín hiệu nói cho chúng ta cần chú ý vào cái gì đó. Sau đó chúng ta có thể quyết
định “cái gì đó” có quan trọng hay không và lựa chọn cách hành động tốt nhất để
giải quyết vấn đề đó – hoặc không cần làm gì hết.
Không có cái gọi là cảm xúc “tốt”
hay “xấu” – chỉ có phản ứng “tốt” hay “xấu” với cảm xúc của bạn.
Tức giận có thể là một cảm xúc
mang tính hủy diệt nếu bạn định hướng sai và làm tổn thương người khác hoặc bản
thân trong quá trình này. Nhưng nó có thể là cảm xúc tốt nếu bạn sử dụng nó để
sửa chữa những bất công và/hoặc bảo vệ bản thân và mọi người.
Niềm vui có thể là một cảm xúc
tuyệt vời khi được chia sẻ với những người bạn yêu thương khi có gì tốt đẹp xảy
ra. Nhưng nó cũng có thể là một cảm xúc kinh hoàng nếu bắt nguồn từ việc làm tổn
hại người khác.
Những cái đó gọi là hành động quản
lý cảm xúc của bạn: nhận ra những gì bạn cảm thấy, quyết định liệu đó có phải
là cảm xúc phù hợp đối với hoàn cảnh không, và tiếp đến là hành động.
Toàn bộ vấn đề này là để hướng cảm
xúc của bạn vào thứ mà các nhà tâm lý học gọi là “hành vi hướng mục đích” – còn
tôi thì thích gọi là “làm bản thân hiệu quả” hơn.
3. Học cách tạo động lực cho bản thân
Bạn đã bao giờ từng đánh mất
chính mình trong một hành động nào đó chưa? Giống như bạn bắt đầu làm một việc
gì đó rồi đắm chìm trong nó, và khi bạn thoát khỏi trạng thái thôi miên đó, bạn
nhận thấy ba tiếng đồng hồ trôi qua chỉ như mười lăm phút?
Chuyện này đôi khi xảy ra với tôi
khi viết bài. Tôi mất cảm giác về thời
gian và tôi nhận được một loạt cảm xúc tinh tế khi vạch ra những ý tưởng trong
đầu rồi diễn đạt chúng thành lời. Nó giống như cảm giác mê hoặc pha trộn chút
âm mưu, sự nản lòng trộn với một chút dopamine khi tôi cảm thấy mình vừa nghĩ
ra câu văn hay hoặc một trò đùa tinh quái, hoặc thứ gì đó không khiến tôi chửi
rủa.
Tôi thích cảm giác này, và khi
tôi đạt được nó, nó thúc đẩy tôi tiếp tục viết.
Dù vậy, hãy lưu ý một điều quan
trọng: Tôi không chờ đợi cảm giác đó xuất hiện trước khi bắt đầu viết.
Tôi bắt đầu viết, rồi cảm giác đó
bắt đầu xây dựng, nó thúc đẩy tôi tiếp tục viết, và cảm giác đó được xây dựng
thêm chút nữa, cứ thế từng chút từng chút một.
Cái này tôi gọi là “Làm theo
nguyên tắc” và có lẽ đó là một trong những chiêu thức đơn giản nhất nhưng kỳ diệu
nhất mà tôi từng gặp. “Làm theo nguyên tắc” phát biểu rằng: hành động không chỉ
là tác động của động lực, mà còn là nguyên nhân tạo ra động lực.
Hầu hết mọi người đều cố gắng tìm
kiếm cảm hứng trước tiên để họ có thể thực hiện được những hành động nhất thời
và thay đổi mọi thứ về bản thân và hoàn cảnh của mình. Họ cố tự nâng cao bản
thân bằng bất cứ hương vị nào từ việc thủ dâm tinh thần theo phong cách của tuần
đó để cuối cùng họ cũng có thể thực sự hành động. Nhưng sang tuần kế tiếp, họ hết
hơi và trở lại trạng thái ban đầu, giật mình ngó sang một “phương pháp” tạo động
lực khác.
Nhưng tôi thích bật nó lên trong
đầu hoàn toàn. Khi tôi cần phải có động lực, tôi chỉ cần làm một cái gì đó thậm
chí còn xa mới liên quan đến cái tôi muốn hoàn thành, sau đó hành động thúc đẩy
động lực, lại thúc đẩy hành động…
Khi tôi không cảm thấy muốn viết,
tôi tự nhủ giờ tôi chỉ làm việc với đề cương. Một khi tôi làm điều đó, nó thường
khiến tôi nghĩ về cái gì đó thú vị hơn mà tôi chưa nghĩ ra nhưng lại muốn đề cập
tới, thế là tôi lại viết nó ra một chút.
Trước khi tôi thấu hiểu điều đó,
tôi đã đi được nửa đường bản đề cương mà còn chưa kịp mặc xong cái quần âu.
(Lưu ý: đó chỉ là vì tôi không
bao giờ mặc quần âu.)
Vấn đề là để sử dụng được cảm xúc
của bạn một cách hiệu quả để làm bản thân trở nên hiệu quả, bạn phải làm một
cái gì đó.
Nếu bạn không cảm thấy bất cứ thứ
gì có thể thúc đẩy được bạn, hãy làm một cái gì đó. Vẽ một hình tượng trưng,
tìm một lớp học coding trực tuyến miễn phí, nói chuyện với một người lạ, học
chơi một nhạc cụ, học một chủ đề nào đó thực sự khó nhằn, tham gia tình nguyện
trong cộng đồng của bạn, tới lớp nhảy salsa, đóng giá sách, viết một bài thơ.
Hãy chú ý vào cảm giác của bạn trước, trong và sau bất cứ thứ gì bạn làm rồi sử
dụng chúng để hướng dẫn cho các hành vi tương lai của bản thân.
Và hãy nhớ rằng không phải cứ cảm
xúc “tốt” mới thúc đẩy được bạn. Đôi khi tôi thấy nản lòng và thực sự bực mình
khi không thể nói chính xác những gì mình muốn nói. Đôi khi tôi lo lắng những
gì mình viết ra sẽ không cộng hưởng được với mọi người. Nhưng dù vì bất cứ lý
do gì, những cảm giác đó thường chỉ làm tôi muốn viết nhiều hơn nữa. Tôi thích
thách thức vật lộn với thứ gì đó cách xa tầm tay tôi một chút.
4. Nhận biết cảm xúc từ người khác để tạo ra các mối quan hệ lành mạnh
Mọi thứ chúng ta vừa đề cập ở
trên đều xử lý và điều khiển các cảm xúc bên trong chúng ta. Nhưng mục tiêu
chính của việc phát triển EQ cuối cùng vẫn là nhằm thúc đẩy các mối quan hệ
lành mạnh hơn trong cuộc sống của chính bạn.
Và các mối quan hệ lành mạnh – quan
hệ lãng mạn, quan hệ gia đình, bạn bè… - đều bắt đầu bằng việc công nhận và tôn
trọng các nhu cầu tình cảm của nhau.
Bạn làm điều này bằng cách kết nối
và đồng cảm với người khác. Bằng việc lắng nghe người khác và chia sẻ bản thân
một cách trung thực với mọi người – cách đó gọi là vượt qua nhược điểm.
Để đồng cảm với ai đó, không nhất
thiết phải hoàn toàn thấu hiểu họ, chỉ cần chấp nhận họ như cách họ vốn có,
ngay cả khi bạn không hiểu họ. Bạn học cách coi trọng sự tồn tại của họ và đối
xử với họ như mục đích chứ không phải phương tiện cho một việc nào khác. Bạn thừa
nhận nỗi đau của họ như nỗi đau của bạn – nỗi đau tập thể của chúng ta.
Các mối quan hệ là nơi sợi cao su
tình cảm va chạm vào mặt đường tục ngữ. Chúng đưa chúng ta ra khỏi đầu và đi
vào thế giới xung quanh ta. Chúng làm chúng ta nhận ra chúng ta là một phần của
cái gì đó lớn hơn và phức tạp hơn bản thân chúng ta.
Và cuối cùng, các mối quan hệ
chính là cách chúng ta xác định giá trị bản thân.
5. Tìm hiểu cảm xúc cùng với giá trị
Khi cuốn sách của Daniel Goleman
ra đời những năm 90, “trí tuệ cảm xúc” trở thành một từ khóa lớn trong tâm lý học.
Các CEO và các nhà quản lý tìm đọc sách vở rồi đi tới đối xử với nhân viên theo
trí tuệ cảm xúc để tạo động lực cho lực lượng lao động. Các nhà trị liệu cố tiếp
thu thật nhiều nhận thức về cảm xúc của khách hàng để giúp họ kiểm soát cuộc sống.
Bố mẹ được khuyến khích nuôi dưỡng trí tuệ cảm xúc ở trẻ nhằm chuẩn bị cho
chúng trước một thế giới thay đổi và hướng cảm xúc.
Tuy nhiên nhiều kiểu suy nghĩ loại
này đã bỏ qua vấn đề cốt lõi. Trí tuệ cảm xúc sẽ vô nghĩa nếu không hướng tới
các giá trị của bạn.
Bạn có thể có một CEO có trí tuệ
cảm xúc cao nhất hành tinh, nhưng nếu cô ta sẽ dụng các kỹ năng của mình để
thúc đẩy nhân viên bán các sản phẩm tạo ra nhờ bót lột người nghèo hay phá hủy
hành tinh, thì liệu trí tuệ cảm xúc có phải là một phẩm chất tốt?
Một người cha có thể dạy con trai
mình những nguyên lý của trí tuệ cảm xúc, nhưng không dạy cậu bé giá trị của sự
trung thực và tôn trọng, cậu có thể biến thành một kẻ tàn nhẫn, dối trá nhưng
thông minh về mặt cảm xúc.
Những kẻ lừa đảo đều có EQ rất
cao. Chúng đọc hiểu cảm xúc rất tốt, cả cảm xúc nội tại và đặc biệt cảm xúc của
người khác. Nhưng cuối cùng chúng lại sử dụng thông tin đó để thao túng mọi người
vì mục đích cá nhân. Chúng coi trọng bản thân hơn mọi thứ và định giá bản thân
bằng chi phí của tất cả mọi người. Mọi thứ đều trở nên xấu xa khi bạn coi thế
giới bên ngoài chỉ đáng chút xíu.
Lisa Nowak, với tất cả sự thông
minh và chuyên môn sáng chói của mình, đã không thể xử lý được cảm xúc của
chính mình và coi trọng những thứ sai lầm. Thế là cô ấy đã để cảm xúc đẩy mình
ra khỏi vách đá đời thường, rơi từ ngoài không gian vào trong một không gian bị
giam cầm.
Cuối cùng, chúng ta luôn chọn những
gì chúng ta coi trọng, cho dù chúng ta thấu hiểu nó hay không. Và cảm xúc sẽ
mang theo những giá trị này thông qua việc thúc đẩy hành vi của chúng ta theo một
cách nào đó.
Để sống cuộc đời mà bạn thực sự
muốn sống, trước tiên bạn phải rõ ràng về những gì bạn thực sự coi trọng, vì đó
là nơi năng lượng cảm xúc của bạn sẽ được hướng tới.
Và khi
đã biết những gì bạn thực sự đánh giá cao – không chỉ những gì bạn nói – lúc đó
bạn mới có thể phát triển trí tuệ cảm xúc một cách tốt nhất.
Mark Manson
Ngày 11 tháng 4 năm 2019
