Mạng xã hội: Kẻ sáng tạo
hay Kẻ hủy diệt?
Nhiều năm qua, chúng ta đã được
chứng kiến một số “cuộc cách mạng Facebook”, từ Mùa Xuân Ả Rập tới chiến dịch
Chiếm Phố Wall, rồi lan ra những quảng trường lớn ở Istanbul, Kiev, Hồng Kong,
tất cả đều được các mạng xã hội tiếp nhiên liệu. Nhưng khi làn khói đã tan đi,
hầu hết những cuộc cách mạng này đều thất bại trong việc xây dựng bất kỳ trật tự
chính trị mới bền vững nào, một phần vì có quá nhiều tiếng nói được khuếch đại,
việc xây dựng sự đồng thuận trở nên bất khả thi.
Câu hỏi đặt ra là: Phải chăng mạng
xã hội chỉ giỏi trong việc phá vỡ các thứ, chứ không giỏi xây dựng nên các thứ?
Một tiếng nói quan trọng đã trả lời
câu hỏi này bằng từ “Đúng vậy” rất to. Tiếng nói đó là của Wael Ghonim, nhân
viên Google người Ai Cập, có trang Facebook ẩn danh giúp khởi động cuộc cách mạng
tại quảng trường Tahrir đầu năm 2011 lật đổ Tổng Thống Hosni Mubarak – nhưng sau
đó lại thất bại trong việc tạo ra một nền dân chủ thực sự thay thế.
Wael Ghonim, ở giữa, tại quảng
trường Tahrir ở Cairo năm 2011. Ảnh Dylan Martinez/Reuters
Vào tháng 12, Ghonim, sau đó chuyển
tới Thung Lũng Silicon, đã đăng một bài nói chuyện trong show nổi tiếng TED kể
về những gì đã xảy ra. Bài đăng này rất đáng xem, và nó mở đầu thế này: “Tôi đã
từng nói ‘Nếu bạn muốn giải phóng một xã hội, tất cả những gì bạn cần là
Internet.’ Tôi đã sai. Tôi đã nói những lời đó hồi năm 2011, khi một trang
Facebook tôi tạo ẩn danh đã giúp cuộc cách mạng Ai Cập nổ ra. Mùa Xuân Ả Rập
cho thấy tiềm năng lớn nhất của phương tiện truyền thông mạng xã hội, nhưng đồng
thời cũng phơi bày thiếu sót lớn nhất của nó. Cùng một công cụ đoàn kết chúng
ta lật đổ các nhà độc tài cuối cùng lại cắn xé chúng ta thành nhiều mảnh.”
Đầu những năm 2000, người Ả Rập
đã đổ xô vào trang web, Ghonim giải thích: “Khát khao tri thức, cơ hội, kết nối
với phần còn lại của thế giới, chúng tôi đã trốn thoát khỏi thực tế chính trị bức
bối và sống trong một cuộc sống ảo.”
Sau đó đến tháng 6 năm 2010, anh
ghi lại: “Internet đã thay đổi đời tôi vĩnh viễn. Trong khi đang lướt Facebook,
tôi đã nhìn thấy một bức ảnh… xác chết vì bị tra tấn của một chàng trai trẻ người
Ai Cập. Cậu ấy tên là Khaled Said. Khaled là người Alexandria 29 tuổi, bị cảnh
sát giết chết. Tôi thấy mình trong bức ảnh ấy… Tôi đã tạo ẩn danh một trang
Facebook với cái tên “We Are All Khaled Said” (Tất cả chúng ta đều là Khaled
Said). Chỉ ba ngày sau, trang có trên 100.000 người, có cả người Ai Cập cùng
chia sẻ mối quan tâm tương tự.”
Chẳng mấy chốc, Ghonim và các bạn
anh đã dùng Facebook tạo ra nhiều ý tưởng ban đầu cho đám đông, và “trang trở
thành trang được followed nhiều nhất trong thế giới Ả Rập… Mạng xã hội cực kỳ
quan trọng trong chiến dịch này. Nó đã giúp một phong trào phi tập trung nổ ra.
Nó khiến mọi người nhận ra rằng họ không đơn độc. Và nó khiến chính phủ không
có khả năng ngăn chặn.”
Ghonim cuối cùng cũng bị lực lượng
an ninh Cairo theo dõi, đánh đập và cách ly trong 11 ngày. Nhưng 3 ngày sau khi
anh được trả tự do, hàng triệu người biểu tình ủng hộ các bài post của anh trên
Facebook đã giúp lật đổ chế độ Mubarak.
Lạy Thánh Alas, niềm vui thật
chóng nhạt phai, vì như Ghonim nói, “chúng tôi đã thất bại trong việc xây dựng
sự đồng thuận, và cuộc đấu tranh chính trị đã dẫn đến sự phân cực mạnh mẽ.” Anh
ghi lại rằng, phương tiện truyền thông mạng xã hội “chỉ khuếch đại” sự phân cực
“bằng cách tạo điều kiện lây lan thông tin sai lệch, tin đồn, bắt chước và những
lời đầy thù hận. Môi trường hoàn toàn độc hại. Thế giới online của tôi trở
thành một bãi chiến trường đầy những trò lừa đảo, dối trá và những phát biểu hận
thù.”
Những người ủng hộ quân đội và những
người Hồi Giáo sử dụng mạng xã hội để bôi nhọ lẫn nhau, trong khi trung tâm của
nền dân chủ, Ghonim và nhiều người khác bị bắt giữ và bị gạt ra ngoài lề. Cuộc
cách mạng của họ đã bị nhóm Anh Em Hồi Giáo đánh cắp, và khi nó thất bại, quân
đội đã bắt giữ nhiều thanh niên thế tục – những người đầu tiên tăng cường làm hùng
mạnh cuộc cách mạng. Quân đội đã có trang Facebook riêng để tự bảo vệ mình.
Ghonim bảo: “Đó là thời điểm bại
trận. Tôi đã im lặng hơn hai năm, và tôi dùng thời gian để suy nghĩ về mọi chuyện
đã xảy ra.”
Và đây là những gì anh kết luận về
mạng xã hội ngày nay: “Đầu tiên, chúng tôi không biết làm thế nào để đối phó với
những tin đồn. Tin đồn vốn dĩ chỉ là thiên kiến của một số người giờ đã được
tin tưởng và lan tràn giữa hàng triệu người. Thứ hai, chúng tôi có xu hướng chỉ
giao tiếp với những ai chúng tôi đồng ý, và cảm ơn các phương tiện mạng xã hội,
chúng tôi có thể câm lặng, dừng follow và chặn bất kì ai khác. Thứ ba, các cuộc
thảo luận online nhanh chóng rơi vào đám đông giận dữ… Cứ như thể chúng ta quên
rằng người phía sau màn hình thực ra là người thật chứ không phải avatar.
Và thứ tư, thật sự rất khó thay đổi
quan điểm của chúng ta. Vì tốc độ và sự ngắn gọn của mạng xã hội, chúng tôi buộc
phải đi tới kết luận và viết các quan điểm sâu sắc chỉ trong 140 kí tự về những
vấn đề phức tạp trên thế giới. Nhưng một khi chúng tôi làm thế, nó sẽ tồn tại
mãi mãi trên Internet.
Thứ năm, và quan trọng nhất, ngày
nay, các trải nghiệm mạng xã hội đều được thiết kế theo cùng một cách, cho like
hay thể hiện cảm xúc trước các cam kết, cho post trong các cuộc tranh luận, cho
những dòng bình luận (comment) nông cạn dưới những cuộc thảo luận sâu sắc… Như
thể chúng ta ở đây để nói chuyện về nhau, chứ không phải nói chuyện với nhau.”
Nhưng Ghonim không từ bỏ. Anh và
vài người bạn gần đây lập một website Parlio.com, để chủ trì các cuộc nói chuyện
dân sự thông thái hơn về các vấn đề nóng gây tranh cãi, với mục tiêu thu hẹp những
khoảng trống, chứ không mở rộng chúng ra. Những tranh luận trên Parlio thường rất
hấp dẫn và hàm súc.
Năm 2016, Ghonim kết luận: “Năm năm
trước, tôi đã nói ‘Nếu bạn muốn giải phóng xã hội, tất cả những gì bạn cần là
Internet.’ Bây giờ tôi tin rằng nếu chúng ta muốn giải phóng xã hội, trước tiên
chúng ta cần giải phóng Internet.”
Thomas L. Friedman
Theo www.nytimes.com
