Những hệ thống dẫn hướng
(Guidance Systems) - 1: Thuốc lá dạy chúng ta điều gì về rủi ro của công nghệ đột
phá?
Với
thuốc lá, chúng ta đã phát minh ra một thói quen chết chóc miễn dịch với chọn lọc
tự nhiên và tư duy logic của chính chúng ta. Tuy nhiên đó không phải là sản phẩm
duy nhất chúng ta từng tạo ra mang những đặc điểm đó.
Chuỗi
bài “Những hệ thống dẫn hướng (Guidance Systems)” của Jacob Ward sẽ bàn về những
công nghệ bề ngoài có vẻ như cải thiện cuộc sống của chúng ta với nhiều lựa chọn
mới mẻ, nhưng thực tế lại đang uốn nắn lại hoặc xóa bỏ khả năng ra quyết định của
chính chúng ta.
Khi 14 tuổi,
Sean David ước mơ sẽ trở thành bác sĩ. “Tôi muốn thành Marcus Welby” – Anh nhớ
lại. Vì thế suốt nhiều năm sau khi tốt nghiệp đại học, anh bắt đầu làm việc
trong một bệnh viện, nhận bất kỳ việc gì có thể. Anh trở thành một hộ lý, dọn dẹp
phòng mổ sau mỗi ca phẫu thuật.
“Bạn đi vào, nhận
lấy toàn bộ chất thải sinh học và vứt bỏ nó đi. Bạn sử dụng loại xà phòng này
cho sàn nhà và lau chùi đi lau chùi lại, từ phòng này sang phòng khác. Các ca
chỉnh hình thường rất thô sơ, người ta dùng búa và cưa, vì thế sau đó bỏ lại rất
nhiều vật liệu.” Nhưng anh đã dần xây dựng cho mình khả năng và tư duy quan
sát, tới gần hơn những vấn đề của cơ thể con người, và anh cho rằng điều đó thế
là đã thỏa mãn, theo một cách nào đó.
Thế rồi vào năm
1991, quản lý của anh thấy anh đang đẩy thùng nước giữa các phòng, bèn kéo anh
sang một góc và bảo. “Bố cậu đang ở chỗ dò niệu quản.”
David nói: “Bố
tôi là một người làm trong ngành ngân hàng, một phó giám đốc tiếp thị loại A,
ông mặc đồng phục của Brooks Brothers, hút xì gà lẫn thuốc lá, bay tới bay lui
khắp nơi trên thế giới. Ông là một cực kỳ mạnh mẽ. Tôi đi vào phòng đợi, đã có
mẹ tôi và ngài chủ tịch ngân hàng nơi bố tôi đang làm việc ở đó.”
Thuốc lá luôn là
một phần trong ký ức của David về bố mình. “Chúng tôi đi câu và ông hút thuốc.
Tôi còn nhớ ông đặt mồi câu với một điếu thuốc trong miệng. Hồi đó, điều ấy chả
có gì bất thường.”
Nhưng giờ bố anh
đang nằm nhợt nhạt, ốm yếu trong bệnh viện. Lần đầu tiên David từng thấy ông
như vậy.
Bác sĩ phẫu thuật
tim nói với David và mẹ anh rằng bố anh thường bị những cơn đau ngực, thực ra
đã bị suy tim và có thể phải thay tim. Khi bác sĩ bước trở lại phòng phẫu thuật
để bắt đầu ca mổ, David nhận ra “Mình vừa lau dọn xong phòng đó. Chính là căn
phòng đó.”
Bố David đã sống
sót sau ca mổ. Anh nói: “Tôi đã trưởng thành và biết ơn cha tôi hơn bao giờ hết.
Tôi chưa bao giờ dành dù chỉ một ngày để thừa nhận điều đó.”
Và anh quyết định
mình cần phải làm gì để học y. “Rõ ràng hút thuốc là lằn ranh sống chết. Vì nhiều
người còn không sống nổi sau cơn đau tim đầu tiên. Vì thế về mặt tình cảm, tôi
bị tác động mạnh bởi việc này.”
Giám đốc tuyển
sinh tại Đại học Washington, nơi David đăng ký học y, chính là vị bác sĩ tim mạch
đã mổ cho bố anh. Sau khóa học y, David bắt đầu sự nghiệp nghiên cứu lý do tại
sao các bệnh nhân thể hiện mọi dấu hiệu bên ngoài muốn bỏ thuốc lá nhưng mà vẫn
không thể làm được điều đó.
Cuối cùng, anh
nói, anh tin rằng có vài sự thật cơ bản về chứng nghiện thuốc lá mà những ai muốn
đấu tranh từ bỏ nó phải hiểu rõ. Đầu tiên, sự yếu đuối tâm lý của chúng ta đóng
vai trò hoàn hảo. “Người ta thường nhất mực đánh giá thấp rủi ro của hút thuốc.
Nó có 50% khả năng chết sớm. Tức là cứ hai người hút thuốc thì một người chết sớm.
Một phần sáu khả năng ung thư phổi. Rủi ro rõ ràng rất lớn, như dù sao càng rủi
ro thì càng lôi cuốn.” Con người đơn giản thiếu bất kỳ thứ gì họ cần để nằm
lòng mối họa này và hoàn toàn tránh canh bạc chết người đó.
Vì thế cách tránh
thuốc lá, và đấu tranh với chứng nghiện thuốc cũng cần được bán giống như thuốc
lá được bán. “Phải có một hứa hẹn nghiêm túc, một cách nào đó giúp bạn thoát khỏi
việc hút thuốc. Chúng tôi cần nghiên cứu có tính xây dựng nhằm tìm ra động lực
nào thúc đẩy các đối tượng khác nhau, vì tôi chưa từng thấy chiến dịch y tế
công cộng bền vững nào có ảnh hưởng tới mọi tầng lớp dân cư. Có lẽ nếu chúng ta
nói về ung thư phổi – nhưng rắc rối là chẳng có nhiều người sống sót, vì thế sẽ
không có nhóm tư vấn ủng hộ mạnh mẽ nào ngoài kia.”
Cuối cùng, anh
tin rằng không có cơ chế tự nhiên khiến con người ngừng hút thuốc lá. “Người
hút thuốc đều trong độ tuổi sinh đẻ, vì thế tiến hóa không thể chạm vào việc này
được, cũng không thể xóa bỏ nó.” Với việc tạo ra thuốc lá – một công nghệ tiêu
dùng mang tới trải nghiệm thỏa mãn bền bỉ chỉ trong một bao nhỏ có thể tha mang
đi khắp nơi – chúng ta đã phát minh ra một thứ chết người miễn dịch với chọn lọc
tự nhiên.
Đây là khó khăn
của thế giới hiện đại. Các đột phá khoa học dẫn tới những công nghệ mới, từ đó
chúng ta dựng nên những lĩnh vực kinh doanh mới, và thậm chí là toàn bộ ngành
công nghiệp mới. Nhưng những công nghệ này lại chạy nhanh hơn hiểu biết của
chúng ta về rủi ro và lợi ích của chúng. Chúng thường tận dụng những yếu đuối
tâm lý, kích động chúng ta khi chúng muốn nổi loạn, và tránh né bản năng tự
nhiên của chúng ta hòng cải biến nó theo thời gian. Chúng ta đẩy mạnh kinh
doanh mà không hiểu rõ chúng đang phục vụ và điều khiển khách hàng của chúng một
cách toàn diện ra sao, có gây ảnh hưởng tới ai khác nữa không. Những cái đó
chúng ta sẽ gọi là các hệ thống dẫn hướng (guidance systems), và trong những
bài viết kế tiếp, tôi sẽ khám phá một vài hệ thống trong số đó một cách sâu sắc
hơn.
Chúng ta đều
đang sống trong thời đại mà Thomas Friedman gọi là Kỷ Nguyên Gia Tốc (Age of
Acceleration), khi những đột phá trong những lĩnh vực như toán học và tính toán
xuất hiện hằng ngày, và các doanh nghiệp cũng nhanh chóng biến các đột phá đó
thành sản phẩm.
Tuy nhiên,
nghiên cứu cũng bắt đầu tiết lộ những sự thật không hề dễ chịu chút nào về cách
tâm trí chúng ta hoạt động bên trong cùng lúc đó. Các nghiên cứu mới đây về việc
ra quyết định cho thấy chúng ta có xu hướng dễ mắc những sai lầm phổ biến trong
đánh giá và ước lượng, chúng ta bị dị ứng với sự không chắc chắn và trả số tiền
không hợp lý để cảm thấy an tâm hơn, chúng ta nhớ nhầm lẫn về quá khứ, và cảm
xúc thường ra quyết định thay cho chúng ta. Thực tế, đó là những món quà về mặt
nhận thức, một phần của di sản tiến hóa vẫn đang vận hành tuyệt vời giúp chúng
ta sống sót trong phần lớn lịch sử loài người.
Rắc rối là giờ
chúng ta đang sản xuất ra những sản phẩm thu hút các cơ chế bên trong mà không
hiểu biết đầy đủ về mức độ nhạy cảm của chúng ta khi bị dẫn dắt và điều khiển,
chưa kể tới sức khỏe thể chất và tinh thần của nhiều thế hệ có thể bị đe dọa.
Các doanh nghiệp
ngày nay, những đối tượng tin vào sức mạnh kinh doanh tươi sáng sẽ thay đổi thế
giới theo hướng tốt đẹp hơn, cần hiểu vấn đề này có thể đi xa đến mức nào. Mục
đích của tôi với chuỗi bài này là giải thích giúp các doanh nghiệp một vài những
cạm bẫy nguy hiểm và sâu rộng nhất mà khoa học đã khám phá ra trong tâm lý xã hội
học, hy vọng sẽ thiết lập được nền tảng cho một cuộc trò chuyện mới về trách
nhiệm kinh doanh để giúp bù đắp cho những sai lầm kia, chứ không phải là lợi dụng
những tác dụng phá hoại của chúng.
Sean David – giờ
đang là tiến sĩ ở Stanford – đang làm việc để tìm ra những cách thức mới đo lường
chứng nghiện thuốc lá. Anh đang tìm kiếm những dấu hiệu sinh học về chứng nghiện
và việc hồi phục. Anh đã tìm thấy vài dấu hiệu di truyền tiềm năng có thể giúp
các chuyên gia cai nghiện ứng dụng điều trị một số bệnh nhân đặc biệt. Trong một
nghiên cứu mới, anh sẽ đưa vợ/chồng của người nghiện thuốc vào máy quét MRI để
kiểm tra mẫu não bộ của họ phản ứng ra sao khi đưa cho họ những chỉ dẫn liên
quan tới thuốc lá và hút thuốc.
Đó là một công
việc hữu ích, có thể thực hiện bằng công nghệ mới nhất. Và chúng ta cần nó. Vì
ngay cả bây giờ, khi giới y học rõ ràng đã đồng thuận trong việc xác định mối
nguy hại cho sức khỏe tới từ thuốc lá và chứng nghiện hút quá độ, nhưng y học vẫn
chưa có cách nào đo lường được mức độ ai bị nghiện, khả năng cai thuốc của họ tới
đâu. Chúng ta tạo ra thuốc lá trước khi có cảm nhận xem chúng đáng sợ thế nào.
Tất nhiên chúng ta đã không biết cách đo lường xem người ta có bị nghiện hay
không. Hàng tỷ điếu thuốc được sản xuất ra trong ngành công nghiệp này trước
khi những câu hỏi như thế nảy sinh. Tiến sĩ David thấy rằng ngày nay chúng ta vẫn
chưa có cách đáng tin cậy nào để đo lường và điều trị chứng nghiện thuốc.
Tiến sĩ David
nói: “Nó không đơn giản như điều trị bằng kháng sinh. Các mô hình điều trị của
chúng ta đã sai với loại này. Cần phải rất chuyên sâu. Chúng ta vẫn chưa xây dựng
được mô hình đó.”
Nếu phải mất một
thời gian rất dài các nhà nghiên cứu mới đánh giá được người hút thuốc, thì sẽ
phải mất nhiều năm nữa trước khi chúng ta hiểu rõ những cách thức mà truyền
thông xã hội, thiết bị di động, giải trí kỹ thuật số, chatbot và các công nghệ
mới khác dẫn dắt hành vi của chúng ta và lấy đi khả năng ra quyết định hợp lý
cho bản thân. Các hệ thống dẫn hướng này tạo ra các đế chế kinh doanh hùng mạnh,
lợi nhuận cao. Nhưng đồng thời chúng sẽ làm gì chúng ta đây?
Jacob Ward
